Ustalenie wysokości należnego zachowku to proces, który wymaga bardzo dobrej znajomości i zrozumienia przepisów prawa spadkowego, jak również precyzyjnych obliczeń. Zachowek jest formą zabezpieczenia dla najbliższych krewnych spadkodawcy – dzieci, współmałżonka czy rodziców – którzy zostali pominięci w testamencie. Dzięki instytucji zachowku mogą się oni domagać części spadku, pomimo tego, iż nie zostali uwzględnieni w testamencie spadkodawcy.
Praktyka pokazuje, iż wiele osób popełnia błędy przy obliczaniu zachowku, co skutkuje nie tylko błędnymi kwotami, ale również ryzykiem potencjalnych sporów sądowych. W tym miejscu warto zauważyć, iż zachowek nie jest kwotą, którą możemy w sposób automatyczny wyliczyć z wartości pozostawionego spadku. Przy obliczaniu zachowku należy uwzględnić szereg czynników, które decydują o ostatecznej kwocie roszczenia.
Ustalanie czystej wartości spadku to pierwszy i jeden z najważniejszych kroków w procesie obliczania zachowku. To kluczowy element, ponieważ od wartości majątku pozostawionego przez zmarłego zależy ostateczna kwota, której mogą domagać się osoby uprawnione do zachowku. Ustalenie czystej wartości spadku nie polega wyłącznie na zsumowaniu aktywów, jakie zostawił po sobie spadkodawca – należy także uwzględnić jego zobowiązania oraz odpowiednio rozliczyć długi.
Ostatecznie czystą wartość spadku uzyskujemy, odejmując od wartości aktywów spadkowych (np. nieruchomości, ruchomości, oszczędności) pasywa, czyli długi spadkowe. W tej kalkulacji nie uwzględnia się jednak zobowiązań wynikających z zapisów i poleceń testamentowych ani zobowiązań do wypłaty zachowku.
Doliczanie darowizn do zachowku jest jednym z bardziej skomplikowanych etapów obliczania zachowku, ponieważ nie każda darowizna, którą spadkodawca uczynił za życia, podlega wliczeniu do tzw. substratu zachowku (tj. sumy będącej punktem wyjścia do obliczenia kwoty zachowku należnego uprawnionym osobom). Ustalenie, które darowizny należy doliczyć, a które można pominąć, jest kluczowe, aby prawidłowo ustalić wysokość zachowku.
Darowizny doliczane: te przekazane spadkobiercom ustawowym lub osobom uprawnionym do zachowku, niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane.
Darowizny niepodlegające doliczeniu: darowizny przekazane osobom spoza kręgu spadkobierców, jeśli zostały dokonane ponad 10 lat przed śmiercią spadkodawcy, darowizny drobne czy przekazane przed urodzeniem się zstępnych (np. dzieci spadkodawcy).
Zapisy windykacyjne to specyficzny rodzaj zapisów testamentowych, które pozwalają spadkodawcy przekazać konkretny składnik majątku określonej osobie na wypadek śmierci. Istotną cechą zapisu windykacyjnego jest to, że jego skutki prawne następują automatycznie z chwilą śmierci spadkodawcy – osoba, na rzecz której został uczyniony zapis, staje się właścicielem określonego składnika majątku bez potrzeby dalszych procedur sądowych. Zapisy windykacyjne mogą obejmować zarówno nieruchomości, ruchomości, jak i prawa majątkowe, takie jak akcje czy udziały w firmach.
W kontekście zachowku, zapisy windykacyjne mają duże znaczenie, ponieważ wpływają na wartość substratu zachowku i mogą zwiększyć kwotę, jaką mogą otrzymać osoby uprawnione do zachowku.
Substrat zachowku = czysta wartość spadku + wartość doliczanych darowizn + wartość zapisów windykacyjnych
Substrat zachowku stanowi sumę wszystkich składników majątkowych, które są brane pod uwagę przy obliczaniu zachowku. Jego wartość pozwala na ustalenie tego, ile wynosi należna kwota zachowku dla osób uprawnionych.